مطالب آموزشي ويژه‌ي تار و سه‌تار در سال 1382 و به تدريج براي استفاده‌ي هنرجويان اين دو ساز در سايت نهفت قرار گرفت. همانطور كه در پيش‌گفتار اين صفحات عنوان شده است، هدف از اين اقدام، مطرح نمودن آموزشهاي زير بنايي در تار و سه‌تار و نكاتي بوده است كه متاسفانه در آموزش اين دو ساز تا كنون بهاي كمتري به آنان داده شده است.
در طي اين سال‌ها بسياري از سايت‌ها و وبلاگ‌ها با قراردادن اين مطالب در صفحات خود، به فراگير شدن اين آموزش‌ها همت گماشتند. ناگفته نماند كه تعداد بسيار معدودي از اين سايت‌ها و وبلاگ‌ها با درج منبع مطالب فوق، منش هنرمندانه و فرهنگي خود را بجاي آورده ولي اكثر آنان بدون ذكر منبع مطالب، آموزشهاي اينجانب را به نام خود مطرح نمودند كه باعث شرمندگي اينجانب از بابت حضور چنين افرادي در جامعه‌ي موسيقي، گرديده است.
خوشبختانه به اطلاع مي‌رساند، كتاب روش تدريس و آموزش تار و سه‌تار براساس دستور مقدماتي تار و سه‌تار روح‌الله خالقي، تاليف اينجانب و نظارت استاد حسين عليزاده، توسط انتشارات موسيقي عارف به چاپ رسيده و در اختيار علاقه‌مندان قرار گرفته است. لازم به‌ذكر است كه بخشي از اين كتاب به آموزشهاي بنيادي اين دو ساز، از قبيل روش گرفتن ساز، روش نواختن مضراب در تار و سه‌تار و تكنيك‌هاي دست چپ، اما به صورت كامل‌تر و جامع‌تر از مطالبي كه قبلاً در سايت نهفت مطرح شده بود و به همراه طراحي‌هاي مناسب، اختصاص يافته است. توضيحات آموزشي و تئوريك درس‌ها به انضمام نحوه‌ي اجراي تكنيك‌هاي اجرايي در تار و سه‌تار ، از ديگر بخش‌هاي اين كتاب هستند كه تاكنون در هيچيك از كتاب‌هاي آموزشي اين دو ساز مطرح نگرديده‌اند. از اين جهت به دنبال چاپ اين كتاب، آموزشهاي اين دو ساز در سايت نهفت متوقف شده و ادامه‌ي آموزشهاي تخصصي نيز به كتاب بعدي از اين مجموعه موكول مي‌گردد. علاقه‌مندان خارج از كشور نيز مي‌توانند از طريق انتشارات موسيقي عارف به آدرس www.aref-music.com نسبت به تهيه‌ي اين كتاب اقدام نمايند.
جهانشاه صارمی، مرکز موسیقی نهفت
آموزش سه تار
روش نشستن
برای مشاهده تصویر بزرگتر روی تصویر کلیک کنید
1- هنرجوی مبتدی برای تمرينات می تواند از صندلی نیز استفاده کند .
2- به هنگام نشستن بر روی صندلی ، از تکيه دادن پرهيز شود وحتما ً تقريباً از وسط صندلی استفاده شود .
3- براي راحتي بيشتر ميتوان پاي راست را بر روي پاي چپ قرار داد.
4- تمرکز در جهت آرامش فيزيکی بدن وجلوگيری از هرگونه انقباض ، گرفتگی وسفت شدن عضلات بدن از مواردی است که در کليه مراحل تمرينات به صورت خيلی جدی بايد به آن توجه کرد .
شيوه قرار دادن سه تار
قرار گرفتن سه تار (1)
برای مشاهده تصویر بزرگتر روی تصویر کلیک کنید
1- قرار گرفتن قوس كاسه سه تار بر روي پاي راست به طوري كه صفحه سه تار كاملاً عمود بر ران پا باشد.
2- شيب دسته سه تار به گونه اي باشد كه با خط افق زاويه 30 درجه بسازد.بر خلاف تار ، وزن دسته سه تار بر روي دست چپ تحمل مي شود از اين رو مناسب تر است كه هنرجويان از سه تار هايي استفاده نمايند كه وزن دسته آنها سنگين نباشد. هنرجويان توجه نمايند كه بالا بردن بيش از حد لازم دسته سه تار باعث بروز خستگي در دست چپ خواهد شد.
3- دست راست به حالت شل و بدون انقباض به گونه اي روي كاسه سه تار تكيه كند كه پائین ساعد از بالاي سيم گير و روی کاسه عبور نمايد و بند مچ ( محل اتصال كف دست به ساعد ) تقريباً بالاي خرك قرار گيرد. دقت شود در اين حالت مچ هيچگونه شكستگي نداشته و كاملاً صاف باشد . وزن دست (كتف ، بازو، ساعد) كاملاً روي كاسه قرار گرفته باشد.
4- كف دست كاملاً به طرف صفحه سه تار قرار داشته باشد.
برای مشاهده تصویر بزرگتر روی تصویر کلیک کنید
5- انگشت شست كاملاً صاف بر روي صفحه قرار گيرد به طوريكه هيچگونه تماس با سيم چهارم نداشته باشد.
6- نوك انگشتان سوم و چهارم به حالت عمود و بدون فشار روي صفحه قرار گيرد .
7- انگشتان اول و دوم به حالت كاملاً آزاد در فضا قرار بگيرند.
روش مضراب زدن برای سه تار
پس از قرار گرفتن دست راست روی کاسه و قرار گرفتن انگشتان به نحوی که در قبل گفته شد ، به وجود آوردن آرامش و جلوگيری از هر گونه انقباض دردست راست ( کتف ، بازو و ساعد ) از نکات اوليه مضراب زدن می باشد.
.برخلاف آنچه که هنرجويان ميِپندارند ، هيچگونه نيرو يا فشاری برای عمل مضراب زدن نبايد اعمال شود (زيرا در اين صورت نوازنده ای که يک ساعت سه تار مينوازد بايد با خستگی عضلات مواجه شود که در واقع اين طور نيست.)
اعمال هر گونه نيروی زائد و فشار در حين مضراب زدن ، نه تنها باعث سفتی دست راست خواهد شد ( در بخش آموزش دست چپ خواهيد ديد که انقباض دست راست باعث سفتی دست چپ نيز خواهد شد ) ، بلکه اثر منفی در صدا دهی ساز نيز خواهد داشت.
تنها شيوه صحيح مضراب زدن استفاده از سنگينی و وزن انگشت اول ( سبابه ) ميباشد. برای رسيدن به اين مهم رعايت نکات ذيل ضروری است.
1- در سه تار حرکت از پايين به بالا را " مضراب راست " و از بالا به پایین را " مضراب چپ " مي نامند.
2- اندازه ناخن انگشت اول حدود 3 الي 4 ميلي متر و به شکل گرد و بدون زاويه باشد.
3- انگشتان ديگر ( مخصوصا سوم و چهارم ) کاملا بدون ناخن بوده ، در غير اين صورت امکان قرارگرفتن نوک انگشتان با صفحه سه تار ميسر نخواهد بود.
4- بعضی از هنرجويان به غلط عادت دارند با سر ناخن مضراب می زنند.محل صحيح اصابت ناخن به سيمها ، کناره سمت چپ ناخن است . در اين حالت کناره ناخن به صورت مماس با سيمها برخورد خواهد کرد و باعث کندن سيمها نخواهد شد.
5- برای استفاده بهينه از وزن انگشت ، به هنگام مضراب زدن ، بازکردن انگشت اول (بندهای انگشت اول کاملاً باز شود) ضروری می باشد. در اين حالت انگشت از حداکثر وزن برخوردار می باشد و به هنگام برخورد با سيم صدايی مطبوع ، عميق و حجيم به وجود خواهد آمد که باعث هيچ گونه سفتی و فشار نيز در دست نخواهد شد.
برخلاف آنچه هنرجويان می پندارند ، صدای قوی در سه تار ، ارتباطی با محکم زدن مضراب ندارد.ريشه به وجود آمدن صدای حجيم ، در انتقال صحيح نيروی وزن انگشت به وسيله ناخن بر روی سيمها میباشد. واضح است که با ارتفاع کم انگشت ، به هيچ وجه نيرويی به وجود نخواهد آمد و صداها پوک خواهند شد. هنرجويان بايد دقت نمايند که از مضراب زدن با ارتفاع کم اکيداً خودداری کنند. تاثير تمرکز بر روی نحوه انتقال نيروی انگشت به وسيله ناخن بر روی سيمها ، از نکات بسيار مهم در عمل مضراب زدن میباشد و هنر آموزان بايد به صورت مدام اين امر مهم را به هنرجويان تذکر دهند.
6- برای مضراب زدن انگشت اول بايد کاملاً باز شود . دقت شود که در مضراب زدن برای به وجود آوردن سنگينی بيشتر ، انگشت حتماً از بند سوم (محل اتصال انگشت به کف دست ) خم شود. طبیعی است که در اين حالت بند دوم نيز کاملاً خم خواهد شد ، اما بند اول به هيچ وجه نبايد خم شود. پس از برخورد کناره سمت چپ ناخن به سيم ، نوک انگشت انتهای شست را لمس نماید.
7- دقت شود هنگام حرکت انگشت اول ، انگشت دوم که در فضا آزاد ميباشد همراه با انگشت اول و به موازات آن حرکت داشته باشد. هنرجويانی که انگشت دوم آنان حرکت نداشته باشد در آينده دچار انقباض و سفتی دست و در مضراب زدن با مشکل مواجه خواهند شد.
8- هنرجويان می بايست بين 3 تا 4 جلسه مطالبی را فقط با مضراب راست و به صورت آهسته ( از سریع و پشت هم مضراب زدن خودداری شود زيرا در اين صورت انگشت ، زمان لازم را برای باز شدن نخواهد داشت) تمرین کنند و سپس به مضراب چپ بپردازند .
9 - برای مضراب چپ ، حرکت از انتهای انگشت شست ( جايی که مضراب راست خاتمه پيدا کرده ) آغاز ميشود و پس از برخورد نيمه چپ ناخن به سيم و باز شدن کامل بندهای انگشت خاتمه پيدا میکند.
تکنيکهای دست چپ
برای رسيدن به بهترين نتيجه در نوازندگی تار وسه تار ، رعايت موارد ذيل در تکنيک دست چپ ، مهمترين نقش را ايفا ميکنند. قبل از هر چيز توضيح چند مورد ضروری می باشد.
الف - با استقرار صحيح کاسه تار روی پا، وزن دسته تار به هيچ وجه روی دست چپ نوازنده نخواهد بود (در صورت رعایت توازن در ساخت تار) اما در سه تار وزن دسته روی دست چپ نوازنده ميباشد.
ب - نحوه گرفتن ساز به گونه ای بايد باشد که پرده ها ، فقط از پشت دسته قابل رويت باشند .
ج – در ابتدا هنرجو حتی الامکان در حین کنترل هر دو دست نگاه به روبرو داشته باشد.
د - دست چپ در آرامش کامل باشد که این امر رابطه مستقيم با راحتی دست راست خواهد داشت .
1- وضعيت بازو ، ساعد و مچ دست :
برای مشاهده تصویر بزرگتر روی تصویر کلیک کنید
دست چپ به گونه ای بايد دسته ساز را بگيرد که ساعد و بازو به هيچ وجه حالت چسبیده به بدن نداشته باشند. به اين معنی که ساعد ، مچ و کف دست همگی در يک راستا و بازو جدا از تنه نوازنده ولی در امتداد آن قرار داشته باشند.
2- نحوه قرار گرفتن دسته ساز :
دسته ساز بر روی قسمت سفت انتهای انگشت اول بايد قرارگيرد برای جلوگيری از لغزش و سر خوردن دسته ساز بر روی بند سوم انگشت اول ، دست بايد به گونه ای قرار گيرد که کمی شيب رو به بالا داشته باشد.بايد توجه داشت که در اين حالت انگشت اول بايد کاملاً آزاد باشد و دسته به هيچ وجه نبايد روی بند سوم انگشت اول تکيه کند زيرا در اين صورت از طول مفيد انگشت اول کاسته خواهد شد که نه تنها انگشت گذاری برای انگشت اول راحت نخواهد بود بلکه در حرکت انگشتان دوم و سوم نيز اثر نامطلوب ايجاد خواهد شد.
3- انگشت گذاری انگشت اول :
برای مشاهده تصویر بزرگتر روی تصویر کلیک کنید
به هنگام انگشت گذاری انگشت اول هر سه بند انگشت اول کاملاً خم شده و نرمی نوک انگشت اول پشت پرده قرار ميگيرد . بايد توجه شود که انگشت به هيچ وجه روی پرده نرود زيرا در اينصورت صدا خفه و نامطلوب خواهد بود. در اين حالت از حرکت انگشتان دوم و سوم به زير دسته بايد جداً پرهيز شود که اين خود نشانه فشار زائد دست چپ ميباشد. در اين حالت انگشتان دوم و سوم با فاصله روی سیم مربوطه قرار بگیرند.
4- وضعيت شست:
برای مشاهده تصویر بزرگتر روی تصویر کلیک کنید
شست دست چپ هميشه از اين قوانين پيروی ميکند .
الف - هر جا که انگشت اول قرار بگيرد ، شست نيز صاف پشت همان پرده قرار می گیرد. (به طور طبیعی شست بالای انگشت اول قرار داد)
ب – قوس داشتن شست نشان از فشار زائد روی دسته ساز است که در آينده موجب کندی در حرکت دست چپ خواهد شد .
ج - بين انتهای شست و محل قرار گرفتن دسته ساز روی دست ، وجود کمی فاصله برای آزاد بودن دست ضروری است زیرا در این صورت حرکت روانتر صورت می گیرد.
د - به هنگام حرکت دست در امتداد دسته ، شست هميشه بايد به موازات انگشت اول روی دسته ساز سر بخورد.
5- روش انگشت گذاری برای انگشتان دوم و سوم :
به هنگام انگشت گذاری انگشت دوم ، انگشت اول و به هنگام انگشت گذاری انگشت سوم ، انگشت اول و دوم ، حتماً بايد در محل استقرار خود ثابت بوده و به هيچ وجه از روی پرده های مربوطه بلند نشوند ( مگر دستوری اين قانون را نقض کند.) عادت به اين تکنيک نقش بسيار مهمی در توانمندی دست چپ ايفا می کند.لازم به ياد آوری است که خم شدن بند انگشتان و قرار گرفتن نرمی نوک انگشتان در پشت پرده ها ، همانند تکنيک انگشت گذاری انگشت اول ، برای انگشتان دوم و سوم نيز صدق می کند.در اين نوع انگشت گذاری ، در اوائل تمرينات ممکن است کمی فشار به دست چپ وارد شود که ناشی از باز شدن فاصله بين انگشتان است که امری طبيعی است ، ( مانند فشاری که ژيمناستها برای باز شدن فاصله بين دو پای خود به پاهايشان وارد میکنند.) و با ادامه تمرينات برطرف خواهد شد.
6- نحوه برداشتن انگشتان از روی پرده ها :
به هنگام برداشتن هر انگشت از روی هر پرده بايد توجه داشت که انگشت فقط سيم را بايد رها کند و چند ميلی متر به صورت عمودی از سيم فاصله بگيرد و به هيچ وجه عقب تر نرود.به علت خسته شدن انگشتان تحت فشار وارده برای گرفتن پرده ها ، به هنگام بلند شدن انگشت از روی پرده ، ميل به عقب رفتن آنها وجود خواهد داشت که بايد جداً از آن جلوگيری کرد تا اين امر تبديل به يک عادت شود . این تکنیک در سرعت انگشت گذاری يک نوازنده نقش بسيار مهمی دارد.