مطالب آموزشي ويژه‌ي تار و سه‌تار در سال 1382 و به تدريج براي استفاده‌ي هنرجويان اين دو ساز در سايت نهفت قرار گرفت. همانطور كه در پيش‌گفتار اين صفحات عنوان شده است، هدف از اين اقدام، مطرح نمودن آموزشهاي زير بنايي در تار و سه‌تار و نكاتي بوده است كه متاسفانه در آموزش اين دو ساز تا كنون بهاي كمتري به آنان داده شده است.
در طي اين سال‌ها بسياري از سايت‌ها و وبلاگ‌ها با قراردادن اين مطالب در صفحات خود، به فراگير شدن اين آموزش‌ها همت گماشتند. ناگفته نماند كه تعداد بسيار معدودي از اين سايت‌ها و وبلاگ‌ها با درج منبع مطالب فوق، منش هنرمندانه و فرهنگي خود را بجاي آورده ولي اكثر آنان بدون ذكر منبع مطالب، آموزشهاي اينجانب را به نام خود مطرح نمودند كه باعث شرمندگي اينجانب از بابت حضور چنين افرادي در جامعه‌ي موسيقي، گرديده است.
خوشبختانه به اطلاع مي‌رساند، كتاب روش تدريس و آموزش تار و سه‌تار براساس دستور مقدماتي تار و سه‌تار روح‌الله خالقي، تاليف اينجانب و نظارت استاد حسين عليزاده، توسط انتشارات موسيقي عارف به چاپ رسيده و در اختيار علاقه‌مندان قرار گرفته است. لازم به‌ذكر است كه بخشي از اين كتاب به آموزشهاي بنيادي اين دو ساز، از قبيل روش گرفتن ساز، روش نواختن مضراب در تار و سه‌تار و تكنيك‌هاي دست چپ، اما به صورت كامل‌تر و جامع‌تر از مطالبي كه قبلاً در سايت نهفت مطرح شده بود و به همراه طراحي‌هاي مناسب، اختصاص يافته است. توضيحات آموزشي و تئوريك درس‌ها به انضمام نحوه‌ي اجراي تكنيك‌هاي اجرايي در تار و سه‌تار ، از ديگر بخش‌هاي اين كتاب هستند كه تاكنون در هيچيك از كتاب‌هاي آموزشي اين دو ساز مطرح نگرديده‌اند. از اين جهت به دنبال چاپ اين كتاب، آموزشهاي اين دو ساز در سايت نهفت متوقف شده و ادامه‌ي آموزشهاي تخصصي نيز به كتاب بعدي از اين مجموعه موكول مي‌گردد. علاقه‌مندان خارج از كشور نيز مي‌توانند از طريق انتشارات موسيقي عارف به آدرس http://www.aref-music.com/ نسبت به تهيه‌ي اين كتاب اقدام نمايند.
جهانشاه صارمی، مرکز موسیقی نهفت
تار
آموزش ويژه تار:
روش نشستن:
1- هنرجوی مبتدی برای تمرينات خود حتما" بايد از صندلی استفاده کند . زيرا تنها در اين صورت شرايط لازم فيزيكي برای تمرينات صحيح واصولی برای او فراهم خواهد شد .
2- به هنگام نشستن بر روی صندلی ، از تکيه دادن پرهيز شود وحتما"تقريبا"ازوسط صندلی استفاده شود .
3- قرار دادن پای راست بر روی پای چپ ويا استفاده از زير پايی برای دادن ارتفاع لازم به پای راست ضروری است .
4- تمرکز در جهت آرامش فيزيکی بدن وجلوگيری از هرگونه انقباض ، گرفتگی وسفت شدن عضلات بدن از مواردی است که در کليه مراحل تمرينات به صورت خيلی جدی بايد به آن توجه کرد .
شيوه قراردادن تار:
برای مشاهده تصویر بزرگتر روی تصویر کلیک کنید
1- قرار دادن نقاره روی ران پای راست .
2- زاويه دسته تار تقريبا"10 الی 15 درجه بالا تر از سطح افق قرار بگيرد .
3- دست راست به گونه ای روی کاسه تارتکيه کند که ساعد کاملا" از روی سيم گير عبور نمايد .
4- کف دست روبروی پوست کاسه تار ونرمه کف دست بالا ی خرک قرار بگيرد .
5- با شل کردن بالا تنه ، پشت کاسه تار به قسمت سمت راست سينه تکيه نمايد .
6- با رعايت موارد فوق ( نقاره روی ران پا ، ساعد روی سيم گير و تماس سينه با پشت کاسه ) بدون استفاده از دست چپ ، تار کاملا" بايد در حالت تعادل قرار گرفته باشد . (البته به شرطی که توازن در ساخت تار رعایت شده باشد)
شيوه گرفتن مضراب تار:
برای مشاهده تصویر بزرگتر روی تصویر کلیک کنید
1- چهار انگشت دست راست ( به جز انگشت شست ) کاملا"به يکديگر چسبيده ومجموع آنها در حالت خميده به سمت کف دست بايد قرار داشته باشند ، توجه شود که در کليه مراحل مضراب زدن ، اين چهار انگشت به هيچ وجه نبايد از هم جدا شوند .
2- انگشت اول (سبابه ) کمی باز شده وموم مضراب روی سر انگشت دوم قرار بگيرد وسپس انگشت اول به موم تکيه بدهد .
3- بند اول انگشت شست بدون فشار وصاف روی موم مضراب قرار بگيرد . توجه شود که در کليه مراحل تمرينات، انگشت شست نبايد قوس داشته باشد ، زيرا اين عمل نشانگر وجود فشار در دست راست است که نسبت به رفع آن حتما" بايد توجه جدی کرد .
4- زاويه مضراب بايد عمود برسیم ها باشد.
5- بعد از رعايت موارد فوق ، مضراب با زاويه ای به سمت پوست کاسه از سه جهت ( انگشت اول ، انگشت دوم وشست ) به صورت کاملا"شل وبدون فشار ، مهار گرديده است .
روش مضراب زدن برای تار:
پس از قرار گرفتن دست راست روی کاسه و گرفتن مضراب به نحوی که در قبل گفته شد ، به وجود آوردن آرامش و جلوگيری از هر گونه انقباض در دست راست (کتف ، بازو و ساعد) از نکات اوليه مضراب زدن ميباشد.برخلاف آنچه که هنرجويان ميِپندارند ، هيچگونه نيرو يا فشاری برای عمل مضراب زدن نبايد اعمال شود (زيرا در اين صورت نوازنده ای که يک ساعت تار مينوازد بايد با خستگی عضلات مواجه شود که در واقع اين طور نيست.)
اعمال هر گونه نيروی زائد و فشار در حين مضراب زدن ، نه تنها باعث سفتی دست راست خواهد شد ( در بخش آموزش دست چپ خواهيد ديد که انقباض دست راست باعث سفتی دست چپ نيز خواهد شد ) ، بلکه اثر منفی در صدا دهی ساز نيز خواهد داشت.
تنها شيوه صحيح مضراب زدن استفاده از سنگينی و وزن دست راست ميباشد. برای رسيدن به اين مهم رعايت نکات ذيل ضروری است.
1- در تار حرکت از بالا به پايين مضراب را "راست " و از پايين به بالا را "چپ" مينامند.
2- قبل از مضراب زدن کف دست کاملا ً بايد به طرف پوست قرار داشته باشد.
3- بعضی از هنرجويان به غلط عادت دارند نوک مضراب را به سمت بالا نگه دارند . مضراب قبل از شروع حرکت به سمت بالا تقريباً بايد عمود بر سيمها قرار داشته باشد.
4- برای استفاده بهينه از وزن دست ، به هنگام مضراب زدن ، دادن ارتفاع لازم به دست راست (مضراب حداقل تا سيم بم بايد بالا بيايد.) ضروری است زيرا در اين حالت دست از حداکثر وزن و نيروی ثقل برخوردار ميباشد و به هنگام برخورد با سيم صدايی مطبوع ، عميق و حجيم به وجود خواهد آمد که باعث هيچگونه سفتی و فشار نيز در دست نخواهد شد.
برخلاف آنچه که هنرجويان تصور ميکنند ، صدای قوی در تار ، ارتباطی به محکم زدن مضراب ندارد. ريشه به وجود آمدن صدای حجيم ، در انتقال صحيح نيروی ثقل و وزن دست به وسيله مضراب بر روی سيم ها ميباشد. واضح است که با ارتفاع کم مضراب ، به هيچ وجه نيروِيي به وجود نخواهد آمد و صداها پوک خواهند شد. هنرجويان بايد دقت نمايند که از مضراب زدن با ارتفاع کم اکيداً خودداری کنند. تاثير تمرکز بر روی نحوه انتقال نيروی ثقل دست به وسيله مضراب بر روی سيمها ، از نکات بسيار مهم در عمل مضراب زدن ميباشد و هنرآموزان بايد به صورت مدام اين امر مهم را به هنرجويان تذکر دهند.
5- پس از دادن ارتفاع لازم به دست و مضراب که اين عمل با چرخش کامل مچ به سمت بالا خواهد بود ، وزن دست را به يکباره با دادن زاويه لازم به مضراب ( برای جلوگيری از برخورد با سيمهای ديگر) بر روی سيمها (دو یا سل) تخليه می کنيم و پس از برخورد مضراب با سيمها بايد توجه داشت که مضراب به هيچوجه پايين تر نرود و درست در زير سيمها توقف کند.
6- توجه شود در عمل مضراب زدن ، ساعد به هيچوجه روی سيم گير نبايد تغيير مکان بدهد.
7- تماس پوست نرمه کف دست با خرک ، به هنگام مضراب زدن ، در شکل گيری صحيِح اين عمل تاثير مثبت دارد.
8- سفت گرفتن مضراب باعث کندن سيمها و توليد صدای ناهنجار خواهد شد . مضراب بايد کاملاً شل باشد تا برخورد آن با انعطاف صورت گیرد.
9- هنرجويان ميبايست بين 3 تا 4 جلسه مطالبی را فقط با مضراب راست و به صورت آهسته ( از سريع و پشت سر هم مضراب زدن خودداری شود زيرا در اين صورت دست ، فرصت لازم برای حرکت بالا و پائین را نخواهد داشت.) تمرين کنند و سپس به مضراب چپ بپردازند.
10- برای مضراب چپ ، مضراب دقيقاً از زير سيم ها ( جاييکه مضراب راست خاتمه پيدا کرده بود.) به صورت شل که باعث کندن سيمها نشود ، به سمت بالا حرکت ميکند. پايان مسير حرکت مضراب چپ ، حداقل حدود سيم بم است . يعنی جاييکه حرکت راست بعدی شروع خواهد شد.
تکنيکهای دست چپ
برای رسيدن به بهترين نتيجه در نوازندگی تار وسه تار ، رعايت موارد ذيل در تکنيک دست چپ ، مهمترين نقش را ايفا ميکنند. قبل از هر چيز توضيح چند مورد ضروری می باشد.
الف - با استقرار صحيح کاسه تار روی پا، وزن دسته تار به هيچ وجه روی دست چپ نوازنده نخواهد بود (در صورت رعایت توازن در ساخت تار) اما در سه تار وزن دسته روی دست چپ نوازنده ميباشد.
ب - نحوه گرفتن ساز به گونه ای بايد باشد که پرده ها ، فقط از پشت دسته قابل رويت باشند .
ج – در ابتدا هنرجو حتی الامکان در حین کنترل هر دو دست نگاه به روبرو داشته باشد.
د - دست چپ در آرامش کامل باشد که این امر رابطه مستقيم با راحتی دست راست خواهد داشت .
1- وضعيت بازو ، ساعد و مچ دست :
برای مشاهده تصویر بزرگتر روی تصویر کلیک کنید
دست چپ به گونه ای بايد دسته ساز را بگيرد که ساعد و بازو به هيچ وجه حالت چسبیده به بدن نداشته باشند. به اين معنی که ساعد ، مچ و کف دست همگی در يک راستا و بازو جدا از تنه نوازنده ولی در امتداد آن قرار داشته باشند.
2- نحوه قرار گرفتن دسته ساز :
برای مشاهده تصویر بزرگتر روی تصویر کلیک کنید
دسته ساز بر روی قسمت سفت انتهای انگشت اول بايد قرارگيرد برای جلوگيری از لغزش و سر خوردن دسته ساز بر روی بند سوم انگشت اول ، دست بايد به گونه ای قرار گيرد که کمی شيب رو به بالا داشته باشد.بايد توجه داشت که در اين حالت انگشت اول بايد کاملاً آزاد باشد و دسته به هيچ وجه نبايد روی بند سوم انگشت اول تکيه کند زيرا در اين صورت از طول مفيد انگشت اول کاسته خواهد شد که نه تنها انگشت گذاری برای انگشت اول راحت نخواهد بود بلکه در حرکت انگشتان دوم و سوم نيز اثر نامطلوب ايجاد خواهد شد.
3- انگشت گذاری انگشت اول :
برای مشاهده تصویر بزرگتر روی تصویر کلیک کنید
به هنگام انگشت گذاری انگشت اول هر سه بند انگشت اول کاملاً خم شده و نرمی نوک انگشت اول پشت پرده قرار ميگيرد . بايد توجه شود که انگشت به هيچ وجه روی پرده نرود زيرا در اينصورت صدا خفه و نامطلوب خواهد بود. در اين حالت از حرکت انگشتان دوم و سوم به زير دسته بايد جداً پرهيز شود که اين خود نشانه فشار زائد دست چپ ميباشد. در اين حالت انگشتان دوم و سوم با فاصله روی سیم مربوطه قرار بگیرند.
4- وضعيت شست:
برای مشاهده تصویر بزرگتر روی تصویر کلیک کنید
شست دست چپ هميشه از اين قوانين پيروی ميکند .
الف - هر جا که انگشت اول قرار بگيرد ، شست نيز صاف پشت همان پرده قرار می گیرد. (به طور طبیعی شست بالای انگشت اول قرار داد)
ب – قوس داشتن شست نشان از فشار زائد روی دسته ساز است که در آينده موجب کندی در حرکت دست چپ خواهد شد .
ج - بين انتهای شست و محل قرار گرفتن دسته ساز روی دست ، وجود کمی فاصله برای آزاد بودن دست ضروری است زیرا در این صورت حرکت روانتر صورت می گیرد.
د - به هنگام حرکت دست در امتداد دسته ، شست هميشه بايد به موازات انگشت اول روی دسته ساز سر بخورد.
5- روش انگشت گذاری برای انگشتان دوم و سوم :
به هنگام انگشت گذاری انگشت دوم ، انگشت اول و به هنگام انگشت گذاری انگشت سوم ، انگشت اول و دوم ، حتماً بايد در محل استقرار خود ثابت بوده و به هيچ وجه از روی پرده های مربوطه بلند نشوند ( مگر دستوری اين قانون را نقض کند.) عادت به اين تکنيک نقش بسيار مهمی در توانمندی دست چپ ايفا می کند.لازم به ياد آوری است که خم شدن بند انگشتان و قرار گرفتن نرمی نوک انگشتان در پشت پرده ها ، همانند تکنيک انگشت گذاری انگشت اول ، برای انگشتان دوم و سوم نيز صدق می کند.در اين نوع انگشت گذاری ، در اوائل تمرينات ممکن است کمی فشار به دست چپ وارد شود که ناشی از باز شدن فاصله بين انگشتان است که امری طبيعی است ، ( مانند فشاری که ژيمناستها برای باز شدن فاصله بين دو پای خود به پاهايشان وارد میکنند.) و با ادامه تمرينات برطرف خواهد شد.
6- نحوه برداشتن انگشتان از روی پرده ها :
به هنگام برداشتن هر انگشت از روی هر پرده بايد توجه داشت که انگشت فقط سيم را بايد رها کند و چند ميلی متر به صورت عمودی از سيم فاصله بگيرد و به هيچ وجه عقب تر نرود.به علت خسته شدن انگشتان تحت فشار وارده برای گرفتن پرده ها ، به هنگام بلند شدن انگشت از روی پرده ، ميل به عقب رفتن آنها وجود خواهد داشت که بايد جداً از آن جلوگيری کرد تا اين امر تبديل به يک عادت شود . این تکنیک در سرعت انگشت گذاری يک نوازنده نقش بسيار مهمی دارد.